ZUMHNAK CAAH ACOZAH KAN HERH HNA LO
Dr. Lian Hmung Sakhong
Chin State acozah nih Chinram chung ah Buddhabata Biaknak a si mi “Pura” kan sak lai tiah, Chin State Assembly chung ah biachahnak an tuah. Hihi bia sawhsawh a si lo. Parliament chung ah an chahmi bia a si caah, kan duh zong duh lo zong ah tuanbia chung ah a tang cang lai. Asinain, parliament chung biachahmi a si caah, zapi (mipi) nih biachimnak nawl le ruahnak peknak nawl kan ngei ve. Mipi nih kan duh lo kan ti a si ahcun, mipi a aiawh mi Parliament nih bia a chah ciami zong hrawh piak khawh a si. Cucu zauk phung timi “democracy” phunglam nih zapi (mipi) a kan pekmi “nawl ngeihnak” a si.
Cucaah, mipi nih kan ngeihmi nawlngeihnak hmang in, hi Chin State Acozah nih biachannak an ngei ciami hi; kan duh lo tiah kan zapi tein kan langhter a hau i; mipi nih kan duh lo caah hi biachahnak hi “hrawk uh” tiah Chin State Acozah Prime Minister Hung Ngai sinah siseh; Kawl Acozah a si mi Union Government President Thein Sein sinah siseh; ram leng ah a ummi nih ca in ka kuat han lai i; ram chung lei in a um mi nih pumpak zong in siseh; kan duhlonak “aw khat” tein chim tti ding ah kan sawm hna.
Zei ruangah dah kan duh lo?
Chinram chung ah Pura sak ding in bai an chahmi kan duh lonak a ruang tampi a um ko lai nain, cu hna lak ah a hrampi in pa hnih lak ka duhmi hna cu: A pakhatnak, Democracy phunglam a si lo. Democracy phunglam he aa kalhmi thil tuahnak le biachahnak a si. Mipi duhnak zong an zul fawn lo.
A pahnihnak cu, biaknak kong a si caah, acozah nih tuah ding thil a si lo. 2008 Ihruainak Phunghram (constitution) nih Buddahbata (Buddhism) hi State Religion (Ram Biaknak) a si tiah, a ti lo. Ram biaknak a si lomi biaknak kong ah acozah aa thlak phung a si lo. Cucaah, atu Chin State Assembly le Chin State Government nih bia an khiahmi hi, anmah an ser ciami Upadi an zulh lo lawng si loin, an lonh. Cucu “un-constitution” (phunghram ning loin rianttuan) a si.
Fianternak ah, zauk phung (democracy) kong kan chim hmasa lai. Cun, zei ruangah dah upadi a leng in tuahmi thil (un-constitution) a si timi le, biaknak kong ah acozah an itel a herh lonak kong kan vun chim rih lai.
Zauk phung (democracy) phunglam ah a muru pali an um. Cu hna cu:
i) Freedom of Speech
ii) Freedom of Belief
iii) Freedom from Fear
iv) Freedom from Want... hna hi an si tiah, American President Roosevelt nih a rak chim.
Cucu Lai holh in kan leh ahcun:
(i) Zalong tein Chimrelnak Nawl,
(ii) Zalong tein Biaknak Nawl,
(iii) Ttihphannak in Luatnak Nawl ,le
(iv) Chambaunak in Luatnak Nawl hna hi an si.
Democracy kan ti tikah, hi pa 4nk in a hlei in tampi an um rih ko lai. Asinain, hi pali hi a muru cu an si ko tiah President Roosevelt nih cun a ti.
Mipi nih zalonnak (freedom) an ngeih lai kan ti tikah, chim duhmi cu; mipi nih an ni ngeihmi “nawlngeihnak” le “zalonnak” hi aho hmanh nih an buar piak hna lai lo, ti kha chim duhmi bikmi cu a si. “Ahohmanh” nih timi chung ah hin, “Acozah” zong an itel ve. Cucaah, acozah nih hin mipi nih kan i ngeihmi: “Zalong tein biachimnak nawl”, “Zalong tein biaknak nawl”, “Ttihphang lo tein khuasaknak nawl” hna hi a hnursuang lai lo i, “Chambaunak chung in kan luat” khawh nakhnga caah fimnak kan kawlnak ah siseh; lo kan thlawh rian kan ttuannak ah siseh; chaw kan lehnak le kan kawlhawlnak ah siseh; kan i hlawhfa i kan hmuhmi kan thazaang man le kan fimnak man cungah siseh; zalonnak a pek lai tinak a si.
Hi kong hi kan lung a fian deuh ding caah, democracy phunglam a zul ciami ram le miphun pawl hi vun i zohchunh ta hna usih. Asinain, democracy a muru pali kha a zapi te in ka chim lai lo. Atu kan ton cauhmah mi thil pahnih he a pehtlaimi ca lawng ah tahchunnak kan lak lai i, kan chim lai.
A pakhatnak ah Freedom of speech (Zalong tein biachimnak nawl) hi a si lai i, a pahnihnak ah Freedom of Belief (Zalong tein bianak nawl) hi a si lai.
Freedom of speech (Zalong tein Biachimnak Nawl):
Democracy phunglam a zulmi hna ram ah mipi nih zalong tein biachimnak nawl an ngeih i, cucu aho hmanh nih a kham kho hna lo. Acozah zong nih a kham kho hna lo. Bia an chimmi a tthat ah a tthat ning in, a chiat ah a chiat ning in a chimtu bel nih ttuanvo an lak tthan ve. Chim duhmi cu, mi pakhat nih bia a chimmi a si ah; ca a ttialmi a si ah; kha a chimmi le a ttialmi a hman lo le upadi he aa kalh sual a si ahcun, cucu amah nih a in tthan lai. Liam le cawi a herh ahcun amah nih a liamcawi lai i, thong tlak a herh ahcun thongtlak tiang a in ko lai. Asinain, chimnak nawl tu cu mipi a simi, pumpak minung pakhat cio nih kan i ngeihmi nuhrin covo (nawl ngeihnak) a si.
Democracy phunglam a zulmi hna ram ah mipi nih zalong tein chimrelnak nawl (freedom of speech) kan ngeihmi kong he pehtlai in acozah aa thlak lai lo. Cucaah, democracy an hmannak ram ah cun mipi bia an chimmi a zohpiak (check) tu zong chiah phung a si lo. Chim duhmi cu, democracy ram ah ‘censor’ tuah phung a si lo. Cucaah, America ram le Europe ram a tam deuh ah cun acozah nih mipi bia an chimmi le ca an ttialmi a zohpiak tu “Censor Board” zong an chiah lonak hi a si.
Biaknak kong le Zumhnak kong he pehtlai in kan chim rih lai.
Democracy ram ah a ummi mipi nih zalong tein biaknak le zumhnak nawl (freedom of belief) timi an ngeih. Mi pakhat nih a zumhmi biaknak paoh kha zalong tein a biak lai. A duh a si ahcun, zei bantuk biaknak le zumhnak hmanh biak lo le zumh lo zong in a um kho fawn. Cucu, “freedom of conscience” kan ti mi “zalong te in zumhnak nawl” a muru cu a si. Cuti cun, minung pakhat nih a duhmi biaknak le a duhmi zumhnak a zumh khawh. A duh lo a si ahcun zumh lo le biak lo zong in a um kho. Cu minung pumpak pakhat cio nih ngeihmi nuhrin covo kha aho hmanh nih buar piak khawh le hrawh piak khawh a si lo. Cu aho hmanh timi chung ah cun acozah zong an itel ve.
Biaknak kong cu minung pakhat cio nih kan ngeihmi “nawl ngeihnak” a si. Cu pinah, zumhnak aa khatmi nih zalong tein biak tti khawh, zumhnak tthancho ter khawh le karh ter khawh a si fawn. Cucu zumtu hna kan rian a si. Acozah rian a si lo. Acoazah nih zumhnak kong ah siseh, biaknak kong ah siseh an i thlak awk a si lo. Ram Biaknak ti mi “State Religion” a umnak ram longlong ah Acozah nih Aoczah Nawlngeihnak (State Power) le Acozah Thilri (State Mechanism) hmang in biaknak kong ah si seh, Biakinn le Pura saknak kong ah si seh, biachahnak nawl le rian ttuannak nawl an ngeih phung a si.
Atu Kawlram ah an hmanmi 2008 ihruainak phunghrampi (constitution) nih “Buddhabata” cu “Ram Biaknak” a si tiah a ti lo. Buddhabata Biaknak (Buddhism) cu mi tam bik nih an biakmi biaknak a si (Section 361) ti lawng in an a pawm i, Khrihfa (Christian), Islam, Hinduism le Animism zong hi Kawlram chung ah a ummi biaknak an si ve (Section 361) tiah an ttial. 1961 kum U Nu acozah chan lio bantuk in Buddhabata cu “Ram Biaknak” (State Religion) a si timi a um lo.
Ram pakhat ah a ngan bikmi upadi cu “Constitution” a si i, Constitution nih “State Religion” ah a tuah lo le a ser lomi Buddhabata Biaknak siseh, a dang biaknak zong si hna seh; Acozah nawlngeihnak (state power) le Acozah thilri (state mechanism) hmang in aho hmanh nih biaknak caah rianttuan khawh a si lo. Cuti si lo i, acozah nawlngeihnak, thilri le phaisa hmang in biaknak pakhat khat caah rian an ttuan a si ahcun, cucu upadi a leng in thil an tuahmi a si.
Cucaah, atu ah Chin State Government nih “Pura” kan sak lai tiah bia an khiah mi hi 2008 ihrauinak phunghrampi (constitution) he aa kalhmi, upadi a leng in tuahsermi thil le biachahnak tuahmi a si caah, Chin mipi nih kan pawm kho lai lo. Hi bia hi, Chin State Government nih Upadi aleng lei in rian a ttuan mi “un-constitution” in thil tuah mi a si caah Chin mipi nih taza cuai khawh an si. Atu biachahnak an tuah cia mi an remh lo ah cun, Chin State Government hi Mipi nih taza kan cuai hna lai.
Kanmah lei in kan ruah sual lo ding Ralrin peknak!
Chin State Acozah nih ”Pura” sak ding in bia an khiah tikah mi tampi cu kan lung a fak. Mizaran cu lungfah lawng kha kan tuah khawh mi a si i, kan lungfahnak le kan duhlonak kong kha ca tein kan ttial, thla te kan cam. Pathian tu nih kan bawm hram ko seh, kan ti.
Asinain, atu tan ah mah bantuk in kan ram ah thawngtthabia mangttam a tlunter hnga dingmi; kan miphun sinak le kan biaknak ci hmih dih in thah a kan duhmi ral nganpi in a vun kan kulh lioah hin; kan biachim le kan holhrel ah kan i ralrin awk a ummi tate chim ka duh. Tahchunhnak in ka lak lai i, aho hmanh nih pumpak in kan ilak lo ding in kan nawl hmasa hna.
(1) Tahchunnak pakhatnak: 2010 February lio ah khan Thailand ram, Pattaya khua ah ”Global Chin Christian Fellowship” tuah ding in Chinmi upa tam pi tonnak a rak um. Zan khat cu, kan meeting tuahmi he direct in a pehtlai lo nain, ngeih nuam ah tiah democracy kan hmuh khawh nakding caah le ram le miphun caah rian a ttuanmi pawl nih nan rianttuannak kong rak kan chim ve tuah ulaw an ti i, keimah caan an ka pek. Cu zaan ah ka chimmi cu: kan dohmi “ral” hi pahnih an um i; a pakhatnak cu meithal le kuan le zian he an ra i kan mit nih a hmuhmi ral a si i, cucu doh cu a fawi te ko, ka ti. Amah belte, a dang pakhat cu kan hmuh lomi “ral” a si i, cucu ttih a nung deuh i a doh zong a har deuh tiah, ka ti.
Zei ruangah tiah cun, kan mit nih a hmuh lomi kan ral nih hin ”Kan Biaknak, Kan Holh le Kan Miphun sinak” hi thah a timh tiah, ka ti. Cu i ka chim chihmi cu, Kawl acozah nih Tlangcung mi uk lawng si loin---kan ci hmih an duh caah---cu thil pathum cu an tuah.
Cu ruangah: A pakhatnak ah, U Nu nih Buddhabata kha kan ”Ram Biaknak” (State Religion) ah a ser. A pahnihnak ah Ne Win nih Kawlca lawng nan cawng lai a ti i, Tlangcung mi kan ca vialte cawnnak nawl a kan pe lo. A pathumnak ah Saw Maung le Than Shwe nih an hruaimi ralkap acozah nih kan ram min an thlen i, miphun dang vialte min hmang ti loin Kawlpa min lawng a simi ”Myanmar” tiah kan ram min an thlen i, an min kha kan min ah an canter.
Cu lioah, biahalnak tampi le ruahnak tampi a chuak i, Pastor a cheu khat nih an ti mi cu, kanmah Khrihfa zong nih Missionary kan thlah ve hna i, Kawlpa kha Khrifa luh ding in kan sawm ve i thlen khawh kan izuam ve a si ahcun, Kawlpa zong Chinram ah ra seh law, Chinmi hna kha Buddhabata lut ding in sawm ve ko hna hngat seh. Cucu democracy a si ko. Freedom of Belief a si ko cuta, an ka ti.
Ka lehmi hna cu, a hman ko. Democracy le zalonnak kan duh caah “biaknak le zumhnak” zong ah zalonnak a um ding cu a phung a si ko. Buddhabata pa nih Khrihfa sin ah missionary rian a ttuan tikah siseh; Khrihfa pa nih Buddhabata pa sinah missionary a ttuan tik ah siseh, ttuannak nawl cu an ngei veve ko. Asinain, aho hmanh nih Acozah Nawlngeihnak (state power) hmang hna hlah seh. Cun, Acozah Thilri (state mechanism) zong hmang hna hlah seh tiah ka ti. Biaknak pakhat nih Acozah Nawlngeihnak (state power) le Acozah Thilri (State Mechanism) hmang riangmang in mi pakhat khat kha biaknak dang ah a luhter ahcun, cucu “missionary” rianttuan a si lo. Hramhram loin biaknak dang ah thlenter (forced conversion) a si i, forced conversion cu biaknak lei hremnak (religious persecution) phun khat a si tiah ka rak ti.
(2) Tahchunnak pahnihnak: Atu Haka khua ah “Pura” kan sak lai tiah, Chin State Acozah nih bia an chahmi kong he peh tlai in, Lai Forum ah ca an ttialmi pakhat ka rel ve. Cu ah cun, atu bantuk in Chin State Acozah nih bia an khiahmi hi a dik (hman) ko. Cun, Kawlram cu miphun tampi umnk a si i, biaknak zong tampi a um ve awk a si ko. Rangoon khua khi zoh tuah u. Sule hrawng ah Khrihfa biakinn he, Muslim Mosque he, Buddhabata pura he an um tti ko ttung, tiah an vun ttial. Cucu tuanbia ttha tein a thei lomi caah le democracy zong zei set dah a si ti a thei dih lomi, mizaran kan caah cun “a hman ko lo hlah i” tiah lung vaivuanh sual a fawite.
Hi zawn ah hin chim ka duh mi cu, tuanbia kan zoh hmasa a hau ti kha a si. Rangoon khua cu Haka bantuk in miphun phun khat lawng umnak khua a si lo leng ah, miphun phun khat lawng nih tlakmi khua a si lo. A hram thawk ah “Mon” miphun hna khua le ram a rak si. Mon holh in a min cu “Dagon” ti a rak si i, atu Rangoon khua ah a ngan bikmi Pura “Shwedagaon” zong Mon Siangpahrangnu “Shin Saw Puh” nih a rak sakmi a si. A hnu ah Kawl Siangpahrang Alaungpaya nih Mon cu a tei hna i, kan ral a dih cang tiah, Mon hna an khua min cu Rangon (ral a dih cang timi sullam a ngei) tiah a min a thlenpiak hna. Cu ti cun “Yan-gone” tiah a min aa tleng thai.
Mirang an kai tikah, Kawlram pumpaluk khualipi ah an ser i, India in an rak i rat pimi hna “Kala” pawl khua ti awk dengmang in Kala pawl tampi an rak umnak khua ah a hung si. Cucaah, Muslim Mosgue zong tampi a hung um ve.
Cun, America in a ra mi Missionary Judson zong 1813 ah Rangoon a rak phan ve i, atu Rangoon khualai ah a ummi, Immanuel Church a dirnak hmun bak ah khin, ngaidi inn tein biakinn a rak dirh ve. Cucaah, Rangoon ah Buddhabata Pura he, Muslim Mosque he, Khrihfa Biakinn he an dir ttimi khi an si. An tuanbia a um.
Tuanbia nak hmanh in a biapi deuh rihmi cu, cu lio i rak sakmi Khrihfa biakinn le Muslim Mosgue caah acozah an rak i tel lo i; acozah phaisa pia khat hmanh an rak hmang hna lo timi kha a si. Acozah nawlngeihnak (State Power) zong an rak hmang fawn lo.
Cucaah, Haka cu Chin miphun hna kan khualipi a si i, khualipi a si bantuk in miphun dang le biaknak dang zong an hung um ve te tak ko lai. Cucu kan kham kho lai lo. Kham phung zong a si lo. Cu biaknak dang a biami le zumhnak dang a ngeimi hna nih an biaknak caah Pura maw, Mosque maw sak an duh ve sual a si ahcun, zalong tein zumhnak nawl (freedom of belief) le zalong tein biaknak nawl (freedom of religion) a upatmi kan si ve caah, kan kham hna awk zong a si lo. Democracy kan duh ahcun, cucu kan onh ve ko hna lai.
Asinain, atu tan i kan duh lomi tu cu; Buddhabata zumtu hna nih an zumhnak caah Haka khua ah Pura sak an i timh mi a si lo. Acozah nawlngeihnak (State Power) le Acozah thilri (State Mechanism) hmang in Pura sak an i timhmi tu hi kan duh lomi cu a si. Cucaah, hihi democracy phung zong an buar, upadi (Constitution) zong an buar i, Biaknak phung zong an buar chihmi hi kan duh lomi cu a si. State Mechanism kan timi “Acozah thilri” ah hin, Pura saknak thilri khi kan chim duhmi a si lo i, a tel zong a tel lomi a si. Chin State Acozah le Chin State Assembly hi State Mechanism tiah kan chim duhmi cu a si. Cucu hmang riangmang in Haka khua ah Pura sak an i tim. Cucu kan duh lo.
Cucaah, hi zawn ah hin, Haka le Rangoon tah chun ding a si lo. A ruang cu, an sining zong a khat lo. Phundang in chim ahcun, “Sii le ai” ciocio an si hmanh ah an zawtnak aa khat lo.
(3) Tahchunhnak pathumnak: Parliament Democracy chan lioah khan U Nu nih Falam khua ah “Lutalatze Suhttongpih Pura” a rak sak ve. Buddhabata phung ah Pura an sak dih tikah “ttih-ttin” an timi an tuah i, cu ah cun an Siangpahrang nih “zi-set-chiah” an timi ti-thiang an thlet tawn. U Nu chan ah khan cun, siangpahrang si loin ram uk-tu hna lakah upa bik nih khan kha “zi-set-chiah” kha an rak tuah. Falam khua ah Pura an sak dih caan ah khan; Chin Special Division ah a ngan bikmi cu “Chin Affairs Minister” a si caah amah nih khan kha ti-thlet kha rak tuah ding a rak si. Asinain, election ah a tei i, Chin Affairs Minister a ttuan ding cu Pu Zahre Lian kha a rak si. Pu Zahre Lian cu Khrihfa ttha a rak si caah, U Nu nih Pu Zahre Lian cu kha bantuk Pura ti thle tu sawhsawh ah ka hmang kho lai lo tiah a rak theih i, Zahre Lian cu Chin Minister pek duh loin, Chinmi chung ah Buddhabata a biami pakhat te a rak um i, cu pa cu Chin Minister a rak pek. Cu ti cun, Falam ah an sakmi Pura cu Pu Sing Thang nih ti a rak toih. (U Nu cu a rak fim tuk i, Pu Zahre Lian Chin Minister a pek duh lo mi kha Krifa na si ruangah tiah a rak ti lo. Na kum a no tuk rih tiah a rak ti ai sawh.)
Atu zong ah democracy kan duh kan ti. Federal phunglam kan duh kan ti. Asinain, democracy taktak le federal taktak kan hmuh hlan ah kan mit an kan huh hoi i; Chin mipa a si ve komi Pu Hnung Ngai hmang in atu tan bantuk Haka ah Pura sak dingmi thil hi an tuah tthan tikah; voikhat cu kan rak thei lo i an kan hlen cang. Amah belte, atu tan ah an kan hlen kan theih ko bu in maw kan i hlenter rih hna lai. Chin miphun vialte, Chin miphun chung ah aa telmi Asho, ChoKhuami, , Laimi, Mizo le Zomi vialte; Falam, Haka, Tiddim, Tonzang, Mindat, Kanpalet, Paletwa, le Thlantlang peng vialte; cun kanmah Lai tlai chung ah; Zotung, Zophei, Zokhua, Zanngiat, Zahau, Senthang, Mara, Mi-e, Lautu, Khualrim le adang vialte; kan zapi te dir in kan ttan tti a za cang lo maw? Kan mit a au awk a si ve cang ko lo maw?
Kan Hrial Awk!
Atu bantuk in Chin State Acozah nih Haka khua ah Pura kan sak lai an timi hi kan duh hrimhrim lo. Asinain, hi kan duh lomi a ruang hi:
(1) Kawlmi kha a miphun in kan huat hna bia a si lo;
(2) Buddhabata biaknak kha a biaknak in kan doh bia zong a si lo.
Hi pahnih hi cu fiang tein langhter ka duh. Miphun dang kan hua hna lo. Biaknak dang zong kan hua fawn hna lo. Asinain, kan duh lomi cu: Chin State Government nih Acozah Nawlngeihnak (State Power) ningcang lo in an hmanmi (the Chin State Government has abused its political power for religious purpose) le, Chin State Government nih democracy phunglam ning tein “freedom of belief” kha mipi kut chung in an kan chuh i, biaknak kong ah anmah an rian a si lomi thil an tuahmi tu kha kan duh lomi cu a si, tiah fiang tein langhter ka duh.
Zei dah kan tuah lai?
(1) Chin miphun vialte, Khrihfa kan si zong ah, Buddhbata a biami nan si zong ah; zei bantuk biaknak a bia mi paoh nih atu lio Chin State Acozah nih an tuahmi thil hi, phunghram loning in (un-constitution) le zauk phunglam loning (un-democratic) a si caah kan duh lo tiah kan duhlonak langhter cio ding.
(2) Kan duh lo timi langhternak ah: Chin State Prime Minsiter Hung Ngai sinah siseh; Union President U Thein Sein sinah siseh; ca ttial cio ding.
(3) Chin State khuapi vialte: Haka, Kanpalet, Falam, Matupi, Mindat, Paletwa, Tonzang, Tiddim, le Thlantlang khua vialte ah Chin mipi nih kan duh lonak langhter in mipi nih lamzawh cio ding.
(4) Ram leng ah a ummi Chinmi vialte nih kan duhlonak ca ttial in, a duhlomi pa zeizat dah kan si tiah min cazin lak in cu min cazin le kan duhlonak ca cu President Thein Sein le Chin State Prime Minister Hung Ngai sinah ca kuat ding.
(5) Khuaza ram kip ah a ummi Chin Khrihfa Bu vialte nih kan Khrihfa Biaknak caah siseh; kan Chin miphun caah siseh; thlacamnak ngeih cio ding.
(6) Chin Khrihfa inn kip ah Vailamtung thing in sermi siseh; a hman thlak suaimi zong siseh, rak tar cio ding.
(7) Chin Khrihfa Bu a hruaitu Pastor le Khrihfa Upa vialte, zei bantuk bu kan si zong ah atu bantuk in kan ram chung ah thawngtthabia mangttam a tlun lio can ahhin lungrualnak ngei ulaw; nanmah vialte nih kan miphun le kan Khirhfa Bu caah thlacamnak in lam kan hruai hram u tiah kan nawl hna.
Bawi Khrih min in Chin miphun caah fek tein dir cio usih.
Dr. Lian Hmung Sakhong
2012-03-20
Comments
Post a Comment