Vawlei Hi Ruahning Nakin A Tthadeuh, Na Lungdong Hlah!

MM Forgotten People timi capar tang i Chin ngakchia an si. Foto: Huffingtonpost.com

Nihin ah cun Chinholh in ca rel ding a tam ngaingai cang. A hleiin Online ah thawngpang phun in cattialmi a tam, i Facebook cahmai kau tikah kan hmuhmi ca le hmanthlak nih kan umnak Vawleipi hi a chia tuk cang, a rawk tuk cang ti a kan ruahter khawh. June le July ah minung 56 cu Facebook i blog le website in ca kan tarmi pawl an hmuhning biahalnak pathum in ka hal hna i 38 nih kan vawlei hi a rawk tuk cang tiah an chim. Laiholh in cattialtu thar pawl hi "Fake news" an ttial tuk, thawngpang a si lo i theihtlei ti zong a si lomi an ttial tuk tiah an chim.

- Kan Vawlei hi tthatlei a panh ko.
Biahalnak ka tuahmi hna hi USA, Europe le Kawlram pinah Australia zong an i tel i pumpak an ruahnak kha al le fak si loin an bialehmi ah i hngat in hi ca hi ka ttial.


TV kan on i thawngpang kan zoh tik siseh, Facebook le a dang ah kan relmi thawngpang nih Vawleicung harnak, Terror, Sifahnak le Raltuknak lawngte hi an ttial, an langhter. Cu bantuk kan hmuh tikah Vawlei hi a rawk cang lai, ni hmahnung bik caan a phan cang lai ti ruahnak kan thi ah a lut kho. Mi tampi nih  a ralaimi caan kong ruat kho ti lo in ruahchannak ngei lo in an um i an pawngkam le Vawlei caah an tuah khawhmi pekchannak cu san a tlai lai lo, tiah an ngol ttheo.

Kan vawlei hi kilveng in a tthadeuhmi ro chia ta u sih. Foto: onecommunityranch.org

Asinain vantthat ah Vawleipi hi hmailei ah a kal lengmang rih ko. Chiatlei panh lo in tthatlei a panh chin lengmang. Ral (War) hi cu chim ding um lo, Pathian dawtnak a thei lomi ram tampi hmanh nih ralthawh hi a si khawh chung in an hrial i kan Vawlei ah a biapibik mi "GlobalWarming/Climate Change" a biapitning ram 190 hrawng an lung aa rual. "Renewable Energy" timi Ni-tha, ti-tha le thli-tha hman khawh dingah hlannak a let tampi in an ttuan cuahmah. Mangttaam kan doh, hmun tampi ah rawl a har nain hlannak in a rawlttammi a zor deuh tuk cang. Polio zawtnak an tei cuahmah.

Cabia dang: Bible le a chung Number

Kan Vawlei ah himnak, zalennak le mi zapi caah i khahnak a um khawh ding fakpi in kan i zuam hna bantuk in hmun tampi cu a tling cuahmah ko. NORSTAT nih 2016 i a chimning ah Vawleicung ngakchia 90% hrawng nih sianginn an kai cang. Ngakchia rianttuan a let in a zor. Ngakchia a thimi an tlawm chin lengmang i kan nunkhua a sau chin lengmang hna. Nu hna sianginn kaimi an hong tamdeuh cang.

UN nih a chimning ah zawtnak a karh lo. AIDS aa chawnhmi hi 2000-2015 kar ah 35% an zor. TB le Polio hrim cu kan doh khawh cang ti hmanh an ti phah. Maleria hi biatak in an doh cuahmah nain a tlau chin lengmang ko ti a si. WorldBank kan zoh a si ahcun siifah kan dohmi hlawh a tling; 1999 kum ah 29% hi ni khat ah Dollar fangkhat hrawng in an rak nung nain 2013 ah cun 10.7% ah an zor cang. Siifah a zornak hi Asia ah a si fawn, Asia ah tthanchonak a kai lio a si.

Technology a san chin lengmang ruangah ram siifak pawl an tthangcho deuh ve. 2002 kum ah khan Kenya, Uganda, Ghana le Tanzania ah Cellphone/Mobile hi minung pahra ah pakhat lawng nih an rak ngeih. Atu cu hopaoh nih ngeih khawh a si cang. Cu bantuk cun Chinram hmanh ah 2005 tiang ah hopaoh nih rak ngeih khawh lomi kha atu cu tar-ngakchia tiang nih ngeih a si cang. Internet le Mobile a tthat ahcun pehtlaihnak a fawi, information a rang i atu ahcun phone zong in thil i cawk le zuar khawh a si cang. Minung caah a fawi tuk cang. - Morocco ah Vawleicung a lianbikmi Solar Power hmun 2016 thawk ah an ser cang, million 1.2 deng mei a pek khawh hna. Cu bantuk Solar Power hman khawhnak ding lian pipi cu Africa siseh Australia zong ah an ser cuahmah hna.

- Zeiruangahdah Vawlei hi Chiat le rawh lei a panh tiah kan ruah?
Vawleicung thawngpang kan theih khawhnak a hrampi cu Media a si. Vawleipi a chiatnak hi Media ah hmuh le rel a fawibik. Media nih Vawleicung buainak le chiatnak hi biapi ah chia in an ttial i ttihnak, thinphannak le thinphawhnak hna an ttial. Cu nih cun kan hmuhning a palhter khawh, lung a donghter khawh tawn. Hi pawlnak in an rian a biapideuhmi a um ko. Atu i Laimi tampi nih Online cattial le media phun in kan ttuan tikah hin ruahnak (Idea) ttha, a tthahnemmi information, le a dikmi thawngpang hna ttial khawh i zuam i kaphnih kapthum lengmang in mipi sinah phakter khawh hi a biapi taktak.

Cabia dang: Kawlram hi Press Freedom ah a chiabik lei a si rih.

 A sining tein siloin a palhnak lawng in Vawlei hi kan hmuh ahcun Democracy ram a si cangmi ca hmanh ah thil ttha lo a si i Democracy lam a zul liomi kan ram caah Information palhmi le "lam khat" zulmi thawngthanhtu si cu a dawnkhantu a si. Kan khuaruahning hi Vawleipi kan hmuhning in aa semmi a tamdeuh, tiah University of Oxford i Profesor Stein Ringen nih June 2017 ah khan OSlo ah a chim. Vawleipi kan hmuhning hoih hin politic kan thawk cio i "Ideology" phunphun a chuah caah a palhmi information nih a palhmi politics le ideology a chuahpi e, a ti.

Laimi hi Online thawngpang rel lawng hin kan izat awk a si lo. Cauk phunphun rel i hlathlainak tthadeuh he ttialmi cabia hna hi rel deuh awk kan si cang hna. Ca kan rel tlawmdeuh paoh ah kan miphun cu kan fumdeuh ko lai. Kan ruahnak zong a tawideuh ko lai.

- Ruahchannak a um ko.
Kanmah miphun hi bia ka ruah tambik mi kan si caah maw thei hlah, North Korea nih USA kap sehlaw, ralpi tho seh tibantuk, asiloah ISIS hmang in maw, Israel hmang in maw ral tho sehlaw atu kan Vawlei hi a tthadeuhmi ah kan ser tthan te lai tiah a chimtu hi ka ton lengmang hna. Miphun dang he bia kai ruahmi a tamdeuh nih le Raltuk hi cu kan hrial a herhning le atu nakin a ttha i a nuamdeuh ding Vawlei ah kan ser a herh kong hi an chim ve. A lungdong mi kan tam ti khawh ngai a si, nain mah cu hngatchan cun ka chim duhmi a si lo.

Thil ttha le "Positive" thil pawl hi a karh ko. Mobile te hna an puak, li hna aa hnin i ti hna a lian ko. Asinain Climate-Change kong ah kan lung aa rual a si ahcun ruahchannak a um ko. Technology nih a him i a tthahnemmi thil lawng chuah an i zuam chin lengmang. Thlaici kan tuh bantuk khin a si, a kheu i duhsah tein a tthang i kan i theih lo kar in ei awk a chuah bantuk a si.

Hi Vawleipi i a ummi Ramkip le miphun kip nih kan Vawlei hi umnak ding ah a tthadeuhmi hmun a si khawhnak ding ah hlan nakin an i zuam chin lengmang ti a si. Thlennak cu a um ko, nain thlennak timi hi alak "Free" in hmuhmi a si lo. Minung pakhat cio nih Vawlei hi a nuammi hmun ah ser ding rian kan ngei. - Media nih an ttialmi hna hi "Positive le Negative" in cuai thlai zia zong kan thiam a herh, tiah Stein Ringen nih a chim chih. Amah hi "The perfect Dictatorship" timi cauk ttialtu a si.

Kan vawlei thawngpang kan theih le relmi ruangah thinphang in um hna hlah usih. Kan lung zong dong in ruahnak a tlawmmi hna bantuk in Social Media ah biachim in ttial hna hlah usih. Fa a ngeimi hna nih kan kaltak ding kan fale, kan tuule hi atu kan nun bantuk in Vawlei ah nuam tein nung ve hna seh ti hi kan saduhthah cio a si ahcun Ral hnih a hrawh dingmi Vawlei hi ro ah chiahta kan duh hna lai ti ka zum lo. Cucaah ralthawh le huatnak in a khatmi nifatin si lo in daihnak le remnak he kan Vawleipi hi pakhat cio nih kan cuanh i a kakip in kan i zuam cio ahcun Pathian nih zohkhenh ding ah a kan pekmi hi Vawlei hi kan ruahmi nakin a nuamdeuhmi hmun a si ko.

PS! Nan chungkhat, hawikom le nan siaher mi an um cun rak relter ve hna u.