Sept. 18 Nih United Kingdom Hmailei A Kong Chim Lai


Scotland hi United Kingdom in aa tthen lai maw tthen lo timi thimfung thlak ding ni riat aa duh lio, september 10 ah khan Britain Prime Minister David Cameron cu Scotland khualipi Edinburgh ah a rak kal. Amah party he cozah a tlaitti mi Liberal Democrat hruaitu le Deputy Prime Minister of UK, Nick Clegg le cozah ralchan a simi British Labour Party hruaitu Ed Miliband nih an zulh. Mah ni cu parliament ah a biapimi biaelnak/debate an rak ngei ding an si ko nain an i khahnak pakhat te ruangah lungrual tein aa ralmi pathum Britain nitlak lei i a ummi khualipi Edinburgh ah an kal tti.

- Kan i dannak le a kan tthentu a tampi, nain kan zate (an pathum) in kan pom le kan lungtlin khawhmi pakhat cu a um. United Kingdom hi tthen lo in aa fonh peng ah a tthabik timi, tiah Great Britain i party lian pathum i an hruaitu hna nih lungrual in an chim. Cucu media le politician zeimaw nih an sawi hna, an kal a tlai tuk, an kal ti lo lawlaw a let in a ttha tiah. Sihmanhselaw, parliament i bia i el lennak in Scotland i va kal hi a dikdeuhmi a si tiah kan ruah ee, an ti.

Zeiruangahdah David Cameron hi Scotland ah a kal? 
- Innchungkhar pakhat bantuk in kan chiah cangmi United Kingdom, hmunkhat te ah thilropui kan rak tuah tti khawhnak a simi hi aa tthen a si ahcun ka thinlung a kuai ko lai, tiah Prime Minister David Cameron nih Edinburgh i a biachim ngaitu hna sinah a chim hmasa. Aruang cu Scotland hi ramkomh bu Britain in chuah i amah bing tein dir ding kha Scotland i party pawl an i el i a ralaimi cawnnilini, sept. 18 ah rampumpi thimfung an thlak lai caah Great Britain timi ram li uktu prime minister a lungre a theih caah a si.

Scotland cu United Kingdom (UK) timi Great Britain ti zong in theihmi UK ah 1707 thawk in a rak i fonhmi a si. UK cu England, Wales, Scotland le Northern Ireland timi ram li an i fonh. Cameron nih a chim bantuk in UK cu vawleicung ah a liannganmi ram, a tthawngbik ram a rak si i nihin tiang zong ah amah tello in vawlei aa mer kho taktak rih hlei lo. Cu zong cu ram rum, ram fim le Pathian theimi ram pali an rak i fonh caah a si ko timi cu an el kho theng lo.

Chan khat hnu chankhat in a liam i Soviet Union te hna an i tthen i Russia ah aa chuah. Cu bantuk in ram kip nih ram zalonnak independence an khel i an uktu hna nih an rak pek ve hna. Sihmanhsehlaw mi tampi nih aa fonhmi ram hi a tthawng ti cu an rak theih. Cu tikah ruahnak le duhnak aa khatmi ram pawl an i fonh i NATO an dirh. A hnu cun Russia nih Soviet Union thar chuah ding aa zuam ve. European Union an dirh fawn i cu an dirhmi bu pawl zong ah cun UK bantuk uknak pakhat tang ah a ummi cu chim lo ram innpa tam a ngeimi le hawittha tam a ngeimi cu an tthawng deuh. Muslim tamnak Middle East hmanh ah The Arab League an ngei ve cang. Kan i fonh ah kan tthawng timi an theih caah leicung chuak thilri in a rum tukmi Scotland, milu le ram zong in UK caah a biapi tuk tiah an va kal cu a si.

Scotland, mahte uknak ding lamthluan a tawinak: 
AD 843-in-1707 tiang hi Kingdom of Scotland tiin kum zariat leng a rak i ukmi Scotland cu France he tthawn aa zaummi England nih Edward III chan in an rak chim hna i an rak uk hna. Mah culio chan i England nih Scotland an rak sokmal ning a rak cohlang kho lotu hna nih English cu an rak do hna i aho mi ram dang uk lomi Scotland an rak duh. Cucu movie in Braveheart tiah an rak thlak. Mah ti cun England cu tei khawh a rak si hlei lo i England tang ah um ding in Scotland siangpahrang/hruaitu hna nih an rak cohlan i England siangpahrang tang ah a rak um. Asinain nihin tiang Scotland zalonnak/independence a kheltu cu an chuak peng.

  • September 18, 2014 ah UK in Scotland hi aa tthen lai maw, tthen lo mi ah thimfung thlaknak an ngei lai. 
  • Scotland hi 1707 thawk in an siangpahrang nih England le Wales siangpahrang sinah a rak ifonh caah Great Britain chungtel a rak si cang. England le Wales cu 1536 ah a rak i fonh cangmi an si. 
  • Scotland nih Great Britain chung ah cun a dang tein siangpahrang uknak an i ngeih ko, nain international chung ah anmah tein dir le khuakhannak, chimrelnak an ngei lo. Amah tu cu hmuntampi le phungphai an ngah khawhmi zoh tikah amah tein a dirmi ram an sinak a tampi. 
  • UK chung ahhin cun nawlngeihnak an ngeihmi a phun tampi. 
  • An biaknak/state church zong zalong tein nawl an pek. 
  • 1999 ah Scotland nih "Holyrood" timi Scotland Parliament (mipi thimmi pawl) ngeihnak nawl an hmuh, i mah tein Scotland i uk khawhnak hmun tampi ah an ngei. Sihmanhselaw England i a ummi British Parliament le British cozah nih a biapi taktak mi thil dang kong a simi ramdang-pehtlaihnak (foreign), ram himnak (security) le chawlehnak (eco) cu a tlaih. 
  • Tulio i Holyrood, Scottish Parliament ah mi tamdeuh a simi Scottish National Party (SNP) nihhin UK in chuah cu an duh, i an hruaitu Alex Salmond nih UK in kan chuak lai nain EU ah member kan si cia lai (UK hi EU ah ai telmi kha irinh an duh.), a ti. Pound (british phaisa) zong kan i rinh lai a ti. 
  • Great Britain i party lian pathum nih Scotland cu UK in chuak hlah seh ti an duh bik caah Scotland hi a chuah lo ah cun economic politics, tax-politics le i zohkhennah lei ah kaudeuh in zalonnak pek ding in an kamh hna.
  • Mah a si bu cun an pah chih ttualmal ko i Scottish pawl nih "Should Scotland be an independent country?" timi Scotland hi amah tein aa ukmi ram a si awk a si maw? ti biahalnak tang ah september 18 cu ram mipi duhthimnak in bia an chah cang lai. 
UK in Scotland chuak sehlaw caan tawi caah a har ding a um: 

1.) Phaisa/Tangka (Currency) 
Amah tein aa ukmi ram Scotland nih zei phaisa/tangka dah a hman lai timi hi biahalnak lianpi a si. Acung i ka chim cang bang independence a duhtu SNP nih cun sterlin-Pound hi England he i hrawm in hman an duh. Mah cucu UK in an chuah zong ah an ramli caah a tthabik lai tiah an chim. 

UK in chuah a duh lotu Scotish pawl le UK prime minister David Cameron pinah finance minister George Osborne nih fiang tein an lehmi han cu "No!" ti hi a si. Bank of England i a bawibik Mark Carney zong nih a duh ve lo. "Central bank pakhat ah cun tangka aa khat lai, cun bank-system aa khat lai i tax/ngunkhuai le zeidang i hmannak kha ai zah awk a si," tiah a duh lonak a langhter. (UK in an chuah lo ding renghnak pakhat a si.) 

Cu tikah amah bing in a dir ding ram tharte Scotland nih cozah leiba a ngeih a hau lai, i cu do a cawi ruang ah pound kha a man ttum-kai a thlennawn lai caah an duh lo. Sihmanhselaw, SNP nih an ti vemi cu EU ah aa fonhmi Germany, Austria le Finland nih tangka/currency aa khatmi an hman ttimi khi tanhchuhnak an lak. An nih Germany, Austria le Finland cu eco-politics, tax le a dangdang kong ah an ram cio nih nawl an ngeih. Cucu SNP nih an duh, nain England nih "NO". 

2.) Sipuazi/Economy:
Ram a ttha timi hi a biapi cu sipuazi a tthat le tluan nih a langhter ngai. UK i an i fonh lio ahhin kum khat ah million pound 30, peng British cozah nih a pek hna. Cucu UK ah fonh a duh ko mi hna nih a ttha tuk tiin SNP cu an ti ve hna i cucu anmah lawng an dir cun an hmuh ti lo ding a fiang, zeitindah mah 30million cu an rulh khawh lai? Asinain SNP nih ngunkhuai kong le a dang tthenphawtnak tthadeuh in ngeih an duh. Aruang pakhat cu Scotish parliament nih nih an ram phaisa lut chung in 7% lawng tawnghnak nawl a ngeih (NTB fact). 

UK zong nih cozah leiba tampi a ngeih ve caah Pound an kan hmanter lo ahcun kan chuah hnu ah cun a leiba cham kan bawm lai lo tiah SNP nih an ti. Cun Scotland sipuazi hi amah tein a dir a si ahcun tu nakin tampi a tthawng lai, tiah an ruah. Anmah tein phungphai le ngunkhuai an i ngeih lai i izuamcawnak vawleiah kan thiam ve caah kan tthawng deuh lai tiah an i ruah. - UK ah kan i fonh ahhin Scotland sipuazi hi a tthawngdeuh tuk, tiah a duh lotu nih an ti ve. 

3.) Zinan:
Zinan a chuahnak ram pawl cu an hmaihngal kho tuk. Scotland ram/rili ah zinan le gas a chuak tuk ve. Cucu British min in lak le zuar a si i ahodah nawlngeihnak a ngei lai timi an i el, an i hoi veve lai zumh a si lo. Zinan le gas kong ah a ralaimi kum tampi chung ca tiang minthut le hnatlaknak an ngeihmi a tam. UK ah an i fonh bu hmanh hin zinan in an hmuh ding phaisa hi a tam tuk hringhran. Nain chuah a duhmi nih cun tamdeuh kan ngah lai tiah an ruah ve. A duh lotu nih cun, zinan cu zeican kan dawp khawh lai timi a fian lo caah a ralaimi kum za-in-thong tiang ca zoh lo in chuah cu kan duh lo, an ti. (Zinan hi Norway hmanh an lungre thei cuahmah, a reu cuahmah.) A notuk mi Scotland ram thar nih khi vialte zinan le gas tawlrel ding ah aa harh tuk lai a fawi lai lo, tiah David C. nih a chim. 

4.) Ralkap: 
England, North-Ireland, Scotland le Wales nih union-ralkap an ngeih i an thilri a biapimi tampi le ralkap sakhan (military bases) biapi ngaimi cu Scotland ah a um. Zeitindah an thilri le ralkap an i tthenphawt lai, timi hi amah te aa ukmi ram Scotland a si tak ahcun a har te lai, an ti. 

Independence a duhmi SNP hi hlan ahcun Scotland hi NATO chungtel a si an rak duh bak lo. Sihmanhsehlaw, independent ram kan si ahcun NATO ah kan lut ve lai, tiah ralkap kong i an ruahnak policy/politics an thlen tthan. - Amah tu cu Scotland ah Nuclear/atom bomd um hrimhrim hlah seh tiah an au peng, i atu i British cozah nih a chiah mi Atom bomb khi 2020 chung ah tthial hrimhrim ding in an hal. (Scotland kam rili ah khin atom bomb phuntu titang um tilawng pawl an um len.)

NATO nih cun a cohlan te khawh men ko. 

5.) EU: 
Biahalnak a ummi cu UK chungtel si lo in EU ah Scotland nih sok hau lo in chungtel a si kho colh maw, ti hi a si. 

"A si kho." tiah SNP nih cun anmah nawl in an ti. Asinain, EU-commission in aa din cang ding president Jose Manuel Barroso nih cun "a ngah lo." a ti. Ram thar a simi Scotland nih (a chuah ahcun UK in) ram dang pawl bantuk tein i tlar in soknak ca a pek ve i chungtel sinak a hal hrimhrim a herhmi a si, a ti.

EU ahhin fawi ah a lut colh kho te lai tiah ka ruat lo. Cu tikah Norway tu he hin tampi chawlehnak tuah te dawh in tu kum thawk hrawng khan tadinca ah an ttial pah lengmang cang. Cu hlan zong ah a luancia kum 600 hrawng ah a rak i pehtlaimi an si. 

6.) Siangnuhrang (Gueen):
Independent Scotland dirh a duhtu hna nih 2014 june ah khan hnatlaknak an rak ngeimi cu British siangpahrang cu Scotland cozah lu (head of state) a si peng lai, ti a si. Cucu anmah independece kheltu hna nih an chimning ah siangnuhrang Elizabeth II cu Canada, New Zealand le Australia ah head of state a si i politics le pomning phunphun kong ah aa tlak. Pakhat cu Elizabeth II hi Scotland he pehtlaihnak tthangai a ngeimi a si. A nu, Elizabeth kha Scotland i mifim/rum chung in a chuakmi a rak si, i atu UK siangnuhrang zong hi Scotland ah a tlawnkai a tam pinah ngeihchiah zong Scotland in tampi a ngei, an ti.

A vapa Philip khi Duke of Edinburgh a si fawn. Cucaah hi kong cu a fawi lo taktak mi a si. "Yes" le "No" a timi hna zong nih Elizabeth ruahnak tampi an hngak. Culio i a thih lai ah a khuaruah a tam ding cu siangnuhrang Elizabeth hi a si ko, amah nun chung i Britain chung i Scotland le tthennak a um ding cu a duh lai lo, a duh bak lai lo. 

7.) Rammi sinak: 
Rammi sinak (Citizenship) hi an i buaipi ngai fawn lai. Atu tiang cu Scotland miphun nih United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, timi rammi sinak an i tlaih. Anmah tein a dirmi an si ahcun mah rammi sinak kha a dih lai i Scotish-citizenship an ngei cang lai. Scotland ah a chuakmi paohpaoh cu independent an si in Scotland rammi si khawhnak an ngei lai. Cu bantuk in Scotish a si lomi Scotland ah khua sami British pawl zong an um caan zoh in an duh ahcun cu Scotland rammi sinak cu i lak khawh lai, tiah an phunghram ah fehter an timh. 

Ram dang i a pem/ummi Scottish pawl i an fale, cun a nu le pa siloah a pi le pu kha Scottish a simi paoh nih rammi sinak nawl an ngeih lai. - Asinain Orkney le Shetland Islands ah a ummi hna nih independent Scotland ah tel an duh lo caah (Scotland cu tikulh a tam tuknak a si.) an buainak pakhat a si. Cun Scottish pass nakin British pass nih tampi vawleicung ah an hmai a hngalter hna caah British pass hi an duh deuh lai, a tam u nih. Cun EU kong ah UK pass an i tlaih cun EU member an si cia.

EU kha a buai lo a si ahcun UK nih Scottish pass pinah British pass a duhmi cu kan pek ko hna lai, tiah an ti. (Chuak hna hlah seh ti cu an duh tuk nain an chuah sual ngengaw ahcun, tihin khua an ruah piak cia hna.)

TV2 nih minute 1 chungte Scotland referendum kong hi Norway ummi nih cun zoh chih te u. Cun Lungthli Tum nih a blog ah Scotland referendum kong ah theih awk a tthami sipuazi le a dangdang a ttialmi rel khawh a si.

A donghnak ah United Kingdom hi aa tthen a si ahcun international ah a aw a din cang lai. An phaisa a tla kho zong a si. Hlan bantuk in UN, NATO, EU le G8/7-20 tbk. pawl ah a tthawng ti lai lo. Tampi cu aa dang lai lo, nain kaphnih caah tthanchonak a dawntu le a nuarhtertu a si lai. An i tthen ahcun zungzal ca a si cang lai, "kum nga dan/li dan i tuahmi cozah thimnak/election a si lo, kum za-le-thong in a hmun ding thimnak a si." tiah UK prime minister nih nai sept. 10 i Edinburgh a kal ah khan a rak chim. September 18 nih The Great Britain a biaceih ning nih hmailei UK le vawleipi zeimaw cu a thlen ve ko men lai.

Ref: NRK/NTB, Guardian, DB, Wikipedia 

Comments

  1. Group ah siseh,Blog ah siseh ca na kan tial piak mi pakhat hmanh tholh lo tein ka rak rel leng mang ve tawn.Bawipa nih na fimnak in hmang chin ko seh.kan i lawm.

    ReplyDelete
  2. Ca hmai ka kau cu a sau ngai caah ka si vang pah nain ka vun rel tak cu a dih kaa thei manh lo.. Voikhat kai nolh than! Relphu tak tak!

    ReplyDelete
  3. Relphu cabia tha tha na kan thlahpiak lengmang i kan i lawm tuk!

    ReplyDelete

Post a Comment