Leicung ram ttha pawl timi cozah pawl nih an i buaipi ngaimi cu ngandamnak hi a si, i a hlei in thau-zawtnak hi an ttih. Thau hi kan ral pakhat a si ve, i Laimi zong nih thau hi cu kan hrial awk a si ve ko. Thau kan do lai ti tikah zeidang cu a si lo, ngandamnak le a nuammi nunnak kan ngeih khawhnak ding caah a si ko hnga. Thau hi zeitindah a chuah, timi cu ka ttial ti lai lo. Cun a thau phun/ci zong cu an um ve hrim. Asinain cu phun zong nih cun ngandamnak caah an hrial khawhmi le an tuah khawhmi a um ve.
A hnubik i ngandamnak lei journal pakhat nih a chuahmi nunkhua sauhdeuhnak ding caah tuah ding phunruk a um. Cu phun ruk cu phaisa tampi dih in tuah a herhmi an si lo, pumpak pakhat cio nih kan tuah khawhmi zong an si caah tlawmpal in ka von ttialnak a si.
Minthang ngandamnak lei journal a simi The Lancet ah PhD. lawngte ngandamnak lei thiamsang hna nih hlathlainak an tuah hnu ah an chimmi chirhchanh i VG ah an ttialmi a si. Ngandamnak a hrawk khotu le a kan lem cangmi thil phun ruk hna hi kan hrial le kan ngol khawh a si ahcun 2025 kum tiang ah khin minung 37million nunnak khamh khawh a si lai, an ti. Tuan ah a thi dingmi kha an nun sau deuh lai tinak,...
Cu thil phun ruk cu; Kuak, Zuu, Cite, Thikai, Thithlum le Thau-luan (kum le tungtai he i tlak lo in thau) hi an si.
- Kan vawleipi nih hi thil phun ruk hi a hrial khawh a si ah cun tuan tuk thihnak a zorter lai, cu bantuk thihnak a chuahtertu a simi thin- le lung zawtnak, cancer le thithlum zawtnak hna hi pa caah 22% le nu caah 19% in a zorter lai, tiah an hlathlainak a phi chuak zoh in an chim.
AFP-news agency ah an chim tthan ning ah cu ti kan tuah khawh ahcun kum 15 chung (2025 tiang) ah hin kum 30-70 karlak a thi ding 16million le 70-cung 21million hi an nunkhua a saudeuh lai, ti a si.
Vawleicung ah 7 billion kan um cang i minung kan tam deuhdeuh tikah khuacaan hi ai mah lo chin lengmang ve, i khuati ai thlenmi hi minung tuahsernak a si ko, tiah UN nih a zumh. Minung covo ruang le a tthangchomi technology ruang ah minung kan karh (kan zalon deuh tikah fa tamdeuh hna neih a si.), a nunkhua saumi an karh. Cucu tuluk nih fa pakhat lawng ngeihnak in dothlennak a tuah ve. Minung kan karh ding a khamh taktak. Cu lio ah minak le Africa lei tamdeuh nih fa tor le cheng in an hrin hna. Laimi zong hi fa tamdeuh ngeih ding le ngeih lo ding ah tlawmpal cu debate hna tuah kan hau ttheo lai, zeitin nan rauh? (za seh hi kong cu.)
Vawleicung mi ngandamnak a tthatdeuhnak ding caah:
1. Kuak zuk hi 100 chung ah 30 tal kan tthumh a hau, an ti. Kuak a zumi tampi nih an chimmi cu "kuak nih minung a thah, an ti, Winston Churchill hna kha kum saupi pei a nun ko kha an ti tawn. Churchill hi kum 91 a nung, asinain kuak rak zu hlah seh law kum 100 leng a nung lai, an ti. Keimah ka mithmuh ah Norway um Laimi lak i upa a si cangmi pawl hi kuakzuk an ngol hnu le an ngol hlan an taksa le an nunning aa dang tuk timi an um. "Thank you for Smoking" timi movie a zoh bal lo nih rak zoh te hmanh! Norway holh in kuakzuk kong rel khawh si.
2. Zudin hi 100 ah 10 kan tthumh a hau, an ti. Zu hi sii-ai ca zong ah a hmangmi an um ko lai, asinain din tuk hi a ttha lo. Zu din tuk tikah cuap le pawpi caah a ttha lo i thluak zong a hrawktu a si. Kuak le zu ah hin kuak hi a let in ttih a nung, an ti. Asinain zu tamtuk a dingmi, a hlei in Laimi zu din (miphun dang zong Laimi nak in an dingdeuh lai nain atu chan ahcun khuacaan le hawikom i ton caan ah an din.) ning hi cu nunkhua tawinak a si. Tthanchonak dawnhter tiang in din le mualphonak in din hlei ah thih tuanhnak tiang din lo a ttha, i a tthadeuh mi cu DIN LO a si ko.
3. Cite! 100 ah 30 hi kan ei ning kan tthumh a herh bak ko, an ti. Cite hi cu Lairam zong ah a hlei tuk in ei a si, ngapih kio ah cite paih phun a rak si cu mu. Europe, America le Australia bantuk te hna i kan um tikah kan eidinmi ahhin cite a hleihluat ngai in ai tel. A si khawh chung in a almi hi a tlawm khawh chung tlawm in ei piak ah a tthabik an ti. Kuak tluk deng in ttih a nung tinak a si, a eimi kan tam caah mu.
4. Thi ttum/kai (blood pressure?) hi 25 in zorter a hau, an ti. Thi ttum thi kai hi zeitindah a chuahbik timi ka von ttial ti lai, hika hin TheChinStar ah an ttialmi relte.
A donghnak ah thauluan le zun/thi thlum zawtnak, hi tlawmter hrimhrim ding, ti a si.
Kuak kan zuk lo zong ah nifatin kan eidinmi hi eidin zia kan thiam lo a si le kan tuaktaan theng lo a si ahcun ngandamnak a hrawk khotu an rak tampi. Arti hna nitin a eimi, tamtuk a eimi cu kuak nih a chuahpimi zawtnak an ngei kho, ttih a nung ngai. Cu bantuk in thiti le a almi tamtuk hi nitin kan eimi ah ai tel tikah thaunak a chuak. Ti nakin cocacola le cu bantuk a simi serchom pawl kan ding tuk hna, inn ah kan din, itonnak ah kan din i umhar ah kan din. Kan eimi ah a thlum-al a tam tuk hoi. Fast-food a simi hamburgar, KFC, fried chips le eisupsap pawl ah kan herhning nakin a tamdeuh mi zawtnak pawl an um i a tthadeuhmi le ngandamnak a chuahpi lo deuhmi kha thim deuh awk a si ko.
Lairam ahcun vitamin a baumi zong an um ko lai, ngakchia an hmet lio ah a herhmi a baumi tu hi a poi taktakmi a si i upat hnu ahcun kan ram chuak thinghnah, cintlakmi le rawl hi dukttha tein eidin ahcun a ngandammi le a nunsaumi kan si kho lai. Kan ram chuak eidin vialte hi ei zia le humhim zia kan thiam khawhnak ding tu hi a biapi taktak.
Cu ve bantuk in hi ca a reltu vialte, ram ttha ah kan um hna nain eidin zia kan thiam lo a si ahcun kan nun a tawi lai. Fale saupi kan nunpi kho hna lai lo. Eidin kong ah i sumrel awk a si lo, i eidin ttha le ngandamnak caah a tthadeuhmi hi chungkhar ah eidin khawh i zuam awk a si. Zeidang tu ah ceilak phaisa hman i fast-food hna ei lengmang, laichuan ti i vok-thau, ngathau le caw thau hna hrawp lengmang awk kan si ti lo. Lairam a ummi zong, kan ram chuak tisik anhnah le rawl hna hi a thiangthlimmi an si i a tthabikmi an si hna. Thlau lo le a cihmih lo in hmailei kan pawcamnak caah hman khawh ding atu hin kan ruah piak hram ko uh.
A reltu nan zapi nan ngandam in nan nunkhua sau ko seh!
Note: Ngandamnak kong ahcun kan tialmi a tlin lai lo caah siibawi le hi bantuk lei rian a ttuanmi sinah hal le hlat awk a si bik.
Comments
Post a Comment