Salai Van Lian Thang: Laimi nih Myanmar President Zeitik Kan Tuan Ve Lai?

By Salai Van Lian Thang
Monday, October 6, 2014, Denmark
(SENRI MEKAZIN 2015): Mirang kut tangin luatnak kan hmuh 4 January 1948 hnu ah kum 66 chung Fonhtonh Kawlram ah President (Tamadah) voi tam nawnpi an i thleng cang. 1948-1962 tiang kha Parliamentary Democracy chan tiah kan rak auh. 1947 Uknak Hrampi Upadi rak hman a si i President cu rampabik dirhmun (Head of State) ah an rak chiah. Asinain, uknak nawl taktak cu Prime Minister kutah a rak um. Phunghram chungah an ṭial lo nain a chungin an rak kalpimi phung (unwritten rule) cu Kawl miphun nih Prime Minister tlaih ding le Tlangcung miphun nih President rian cu miphun pakhat hnu pakhat in i chaang lengmang ding khin an rak tuaktan.  


Cu an tuaktan ning tein Prime Minister cu U Nu nih 1948-1956 tiang, U Ba Shwe nih 1956-1957 tiang, U Nu nih 1957-1958 tiang, Buchohci Ne Win nih 1958-1960 tiang, U Nu nih 1960-1962 tiang—Kawl miphun lawngte nih Vuancichoh cu an rak tlaih taktak. Pyituh Hluttaw ah MP tambik ngei Party nih Acozah ser ding le Pyituh Hluttaw ahcun milu tam deuh nih MP tam deuh thlah ding, an rak ti caah milu a tambik Kawl miphun nih Vuancichoh tlaih lo khawh lo khi a rak si lo. President rian cu miphun pakhat hnu pakhat i chaang dingin an rak tinh caah Shan miphun Sao Shwe Thaik nih 1948-1952 tiang, Kawlpa Dr. Ba U nih 1952-1957 tiang, Karen miphun Mahn Win Maung nih 1957-1962 tiang an rak i chaang lengmang hna i, Kachin Miphun Sama Duwa Sinwa Nawng nih hun ṭuan ding a si ahkhin Gen. Ne Win nih uknak a rak laak caah a ṭuan manh lo. Cuticun 1947 Uknak Hrampi Upadi zong cu a rak dong. Hi chan lioah Laimi nih Union Minister zong kan rak tlaih len.

Ralkap nih uknak an laak hnu in 1962-1974 tiang cu Tawhlanzi Council chan a hung si. Ralbawi bak lawng nih Phunghram loin ram an hun uk thawk. Buchohci Ne Win nih 1962-1974 tiang Revolutionary Council Chairman a ṭuan— kum 12 chung. Cu hnuah 1974 Uknak Hrampi Upadi an suai i, Party pakhat uknak Burma Socialist Program Party chan a hung si. BSPP Party Chairman minin U Ne Win ṭhiam nih 1974-981 tiang President sinak cu a peh— kum 7 chung. Cu hnuah Buchohci San Yu nih 1981-1988 tiang, Buhmuchoh Sein Lwin nih July 1988-August 1988 (ni 17 chung), Dr. Maung Maung nih 19 August 1988-18 Sept 1998 tiang—President rian cu ralbawi hlun hna le Kawlmi lawngte nih an hun ṭuan. Dr. Maung Maung hi 1940 hrongah ralbawi fate a rak ṭuanbal ve. Tlangcung miphun nih President ṭuan timi cu kum 1962-1988 tiang a um kho ti lo. Asinain, Laimi chungin Col. Van Kulh cu Deputy Union Minister le State Council member tiang a rak i tel kho ve. 

Party pakhat uknak cu mipi nih an duh ti lo caah 1988 kumah biatak tein ram a buai. Mi 3000 deng an thih phah. State Law and Order Restoration Council minin Ralkap Cozah nih uknak an lak ṭhan. 1974 Uknak Hrampi Upadi cu an hrawh. SLORC Chairman minin Buchohhmuhci Saw Maung nih 1988-1992 tiang Phunghram loin ram cu a uk ṭhan. May 1990 ah hruaitu thimnak a tuah nain NLD nih a tei caah uknak an chan duh lo. Cu hnuah Buchohhmuci Than Swe nih 1992-2011 tiang State Peace and Development Council Chairman minin ram uknak cu a peh ṭhan. Cuticun ralkap bakbak lawng nih kum 23 chung ram an hun hruai. Tlangcung miphun nih Union Minister hmanh ṭuan a har tuk cang. Tlangmi le Khrihfa si ahcun Buhmuci cung rian kaiter an duh ti lo.  

Ralkap Cozah nih Uknak Hrampi Upadi thar cu 1992 in suai hram an thawk lengmang i 2008 ah an fehter. Kum 16 an rau. Phunghram thar ningin 2010 ah hruaitu thimnak cu an tuah i, “Disciplined Democracy” timi chan kan hung phan. Presidential Form of Government pungsan in Kawlram cu President le Vice Presidents nih an hun uk cang. Hi Phunghram tialtu hna nih an suaisamning ah President cu Kawl miphun nih tlaih peng ding; Vice President pakhat hi ralkap nih tlaih peng ding le; Vice President pakhat rih hi Tlangcung miphun hna nih a changchang tein tlaih dingin a tinh. Hlanlio Palimen Democracy chan lioah an rak kalpining phun kha zeimawzat an hun i khawpi ṭhan—dannak tampi cu a um nain.

March 2011 thokin ralbawi hlun hruaimi USDP Cozah thar an kai. Cu an suaisamning tein President ah Thein Sein, Vice President One ah Shan Miphun Dr. Sai Mauk Kham, Vice President Two ah ralkap leiin Buchohci Ngan Tun, tiin an hun kai. Palimen chungah President thim lioah MP mee tambik hmutu kha President; a changtu nih Vice President One; a tlawmbik nih Vice President Two tiah sinak an khinh hna. Tin Aung Myint Oo kha mee tambik hmu 2nk a rak si caah Vice President One a rak si nain ai dinh tikah Shanpa hi a hung kai i, Buchohci Ngan Tun tu hi Vice President Two ah a cang. President pakhatkhat a can sualcun Shanmi Dr. Sai Mauk Kham nih a rian chan ding khi asi.

2008 Uknak Hrampi Upadi hi an remh locun 2015 hnuah Vice President pakhat hi—Karen miphun, Kachin miphun tbt. in aa chang tein rat dawh khin a hun um. Chin Miphun nih Vice President kan tlaih caan zong cu va phak te dawh khin a hun um. NLD nih cun “Vice President hi a hau lo”, tiah remh dingin biatung an dirh—tulio Palimen Phunghram Zoh ṭhantu Komiṭi sinah cathluan an pekmi chungah an ṭial. Asinain, tulio KNU President Buchohci Mutu Say Poe hi a ra laimi Kawlram Vice President caah USDP Kawl Cozah nih hin a chungin “an lem lengmang” tiah bia chokvai a um. U Thein Sein le Buchohhmuci Myint Aung Hlaing a tu le a tu nawn a va chonh hna caah lunghrinnak in an puh zong cu asi kho—a hmanlai ticu ka zum tuk ve lo. Thil a fiangmi tucu Kawlram tuanbia ah Kawl miphun nih Karen le Shan cu miphun dang nakin mithmai an pekning ai dang deuh tawn—miphun nganpi le dohthlennak saubik a tuahmi an si ca zongah asi men lai. 

Hi Vice President rian hi a hmemi rian cu asi ve lo. Pakhat nih Union Ministries vialte le Union Level phu vialte phaisa tangka lei a zohpi hna i, a dang Vice President pakhat nih States le Regions vialte phaisa tangka a zohpi dih ve hna. 2008 Phunghram Pohma 230 ah cucu fiang tein an ṭial. Cucaah Vice President nih “political powers” zeitluk an ngeih timi cu President he an ipehtlaihning nih tampi lai a rel lai nain phaisa tangka kong ahcun nawl an ngei pah ve ko—hihi a bikin Tlangcung miphun nih kan herh tuk tawn.

Miphun tampi le biaknak tampi cawhnak ramah zeibantuk ukning le hruaining phun dah ai tlak bik lai, timi cu ruah a hau khun tawn. Asinain, Kawlram Phunghram suaitu hna nih kan ram sining he ai tlaakmi phun kha an theih ko nain an suai duh taktak bal lo. Mahbelte, cu ti rumro cun a zia lai lo tiah Tlangcung miphun hna thin damnak le zeimaw hnemhnak kha an Phunghram suaimi chungah zeimaw tete an izuam pahnak nehnang a um tawn—tampi cu asi lo. Cucu Palimen Democracy chanah President rian le tulioah Vice President rian Tlangmi nih i chon lengmang dingin an timhtuahmi hin a lang. Phunghram chungah fiangput cun an ṭial lo. Asinain, a chungin an kalpimi phung (unwritten rules) a si kha fiang tein kan hmuh. . 

India le Kawlram kalphung hi tampi aa khat tawn. India zongah Prime Minister kutah uknak nawl taktak cu an chiah nain President asiloah Vice President cu nu asiloah miphunfa asiloah biaknakfa chungin an kaiter ṭheo tawn hna. Phunghram ahcun an ṭial lo nain ṭiallomi zulh phung bantuk in an hman ve. Cu an kalphung ruangah India ramah ekrut phun tiah miphun nautabik in an hmuhmi Dalit phun chungin Narayanan hmanh kha President ah an rak kaiter bal. Hipa a nupi hi Ma Tint Tint, Kawlmi a rak si. Cun Muslim chungin President le Vice President an kaiter mi hna hi an tlawm ti lo—Zakir Husain, Abdul Kalam, Fakhruddin Ali Ahmed, Hamid Ansari lengah nu chungin Pratibha Patil tbt. kha India ramlubik dirhmun tiangah an cawihlir lengmang hna. Miphun tampi le biaknak tampi cawhnak ram asi caah an thinlung damnak ah cu phung cu an hman. Kawl zong nih cun an i cawn.

Asinain, Myanmar ram ahcun Kawl miphun nih zeibantuk minung dah President or Vice President ah Tlaangmi chungin Palimen chungah mee an pek duh tawn, timi kha a ruangruh a si tawn—Kawlmi mee locun zeitinhmanh khin tlin khawh a va si lo caah. President hmasabik Shanmi Sao Shwe Thaik kha Budabata asi lengah Phasabala Party chungmi a rak si. Karen le Kachin Khrihfa minih an miphun chungin President caah Khrihfami hrim kaiter an rak duh nain Vuancichok U Nu nih a rak duh hrim lo, tiah an chim. (Source. Pangmu Shayi, A Window of Hope for Peace?, 30 Sept 2012). Cucaah Buddhist asi lengah Phahsabala Party chungmi Karenpa  Mahn Win Maung kha an rak kaiter. Kachinmi President-elect Sama Duwa Sinwa Nawng zong kha Kachin ramkhel hruaitu chungin Buddhist umchun a rak si ve. Tulio Vice President a tuanmi Shanmi  Dr. Sai Mauk Kham zong hi Budabata asi lengah USDP Party chungmi asi. Cucaah tuanbia ah kan hmuhmi cu Budabata a lutmi le Kawl Party (Phahsabala, USDP tbt.) chung a ummi lawng kha Kawlmi nih Palimen chungin an kaiter duh hna, timi fiang tein kan hmuh.

Hlan Palimen Democracy chan ahcun ram uknak nawl a laimu taktak (Chief Executive Post) hi “Kawl miphun nih kan tlaih cun a za ko” timi tiang lawng ruahnak an rak ngei. Asinain, 2008 Phunghram ahcun “uknak nawl taktak cu Kawlmi kut lawngah za loin ralkap hrihhram a ngeimi hrim asi chih a hau” tiah an ruah cang. Kawlmi an si zongah ralkap asi bal lomi Politician nih ram hruai ding cu an zum kho ti hna lo. Cucaah Ex-Gen Thein Sein an hun kaiter i, a ra laimi zongah Gen Myint Aung Hlaing asilocun Ex-Gen. Thurah Shwe Man ṭhiamṭhiam kha kaiter an tinh ko lai. Cutin an kai khawh nakhnga Tamadah tlinhnak tahfung ah “ralkap kong ṭha tein a thei-hngalmi a si lai (well acquainted with affairs of military)” tiah Phunghram chung pohma 59 (d) ah fiang tein lam an i sial. Hi lengah a cunglei kan chimmi Budabata a lutmi le Kawl Party chung a ummi lawng nih President le Vice President ṭuan ding timi cu ca cungah an ṭiallo nain puan tangin an kalpi pengmi ṭiallomi phung (unwritten rules) zong cu a rak um.

Cucaah Ramkomh Kawlram dirhtu asi vemi Lai Miphun nih Myanmar President rian tiang va kai khawhnak lampi cu tuning ahcun a pit ngaingai ko—Federal Phung dik takin ram kan remh ti lo ahcun. Asinain, Kawlram hruaitu hna suaisamning ah Vice President ṭhutnak pakhat hi cu Laimi nih kan hruh zong kan fim zongah kan ṭhut ve caan a phan te men lai. Biahalnak a ummi cu “zeitikdah” timi hi asi. Palimen Democracy chan ahcun—Shan a hmasabik, cun Karen, Kachin, tiah an rak kalter. Tulioah Shan nih Vice President an tlaih thawk cuahmah cang. 2015 thimnak hnuah hodah a ra te lai—hlan chan bang asicun Karen, Kachin tiah a ra te kho men. Panglong Agreement minthut in a kalcun Chin miphun zong kan hun si kho fawn ko. Asinain, milu tamning in a kalcun kan va nai fawn rih hnga lo. Thil a fiangmi tu cu Laimi caah Myanmar President rian tlaihnak cu a har pah rih lai nain Vice President cu kan tlaihcaan a phan hrim te ko lai timi cu a fiang—2008 Phunghram hi an remh ti lo ahcun. Biahalnak a um khomi cu 2015 hnuah Karen, Kachin, Laimi caan hun phan sual sehlaw Khrihfami kha an cohlang duh hnga maw—NLD nih Union Cozah a va tlaih sual ahcun? Phahsabala Party bang “kan siahri a tlai khomi le kan khokheng ai hrom khomi Budabata chungmi le NLD chungmi thengmang locun” an ti ve te lai dah! Sathah hlan chawl phah ka cang sual ai lai. Caan nih a hun chim te lai.
--------------------


Note: Mah hi cabia hi 2015 chuak Senri Mekazin caah Salai Van Lian Thang nih Kawlram Cozah Thimnak an tuah hlan cuanhnak i a rak ttialmi a si. Senri a caw lomi caah tulio Chinmi Vice-president kong he pehtlai in cabia rel ttha a si tiah siaherhnak he ka tarmi a si.

Comments